Η Ιστορία του εθίμου των Πασχαλινών αβγών μέσα από την ζωντανή Ελληνική ζωντανή παράδοση

 

 «…κατέεις παιδί μου γιάντα τα βάφουμε κόκκινα; Γιατί όντεν ανα­στήθηκε ο Χριστός, πρωί-πρωί ήτανε παόμενος ένας αβγουλάς στην πιάτσα μ’ ένα καλάθι αβγά και πούλιε. Από ‘κειδά πέρασε η Μαρία μια μαθήτρια του Χριστού και του λέει: ο Χριστός αναστήθηκε και δε χαίρεσαι; παρά κάθεσαι και πουλείς αβγά και δεν σε νοιάζει είντα γίνεται παρά όξω. Τοτεσάς τσή λέει ο αβγουλάς. Μόνο άνε γεννούνε κόκκινα ταβγά του καλαθιού θα πιστέψω πως αναστήθηκε. Και πραγματικώς δεν επρόλαβε να τελειώσει τη κουβέδα του και γινήκανε κατακόκκινα ταβγά. Άπου τούτονα βάφουνε οι άνθρωποι κόκκι­να αβγά τη Λαμπρή».

(Χειρόγραφο Λαογραφικής Ύλης του σπουδαστηρίου Λαογραφίας της  Φιλοσοφικής  Σχολής του Πανεπιστημίου  Αθηνών,  1738, σ. 171. Σφηνάρι Κισσάμου Χανίων, 1973, Γεωργακάκη Γεωργία)

Ανάσταση

Το αβγό βαμμένο «κόκκινο» αποτελεί το κύριο σύμβολο της Αναστάσεως του Χριστού και του Πάσχα. Για το λόγο αυτό είναι επιβεβλημένη η πάνδημος συμμετοχή  στη λειτουργία της Αναστάσεως, την οποία έπρεπε να ακούσουν ως και … «οι κλώσσες»: «… όλοι παν στ’ ν Ανάσταση. Κανένας δε γκάθιτι στου σπίτι. Ως κι τ’ ς άρρωστοι πάϊναν στ’ ν ικκλησιά. Σήκουναν κι τ’ ς κλουσσαριές (κλώσσες). Δεν τ’ ς άφηναν πάν’(ω) στ’ αβγά. Ν’ ακούσ’ ν τ’ ν Ανάσταση».

Στην Ήπειρο αιτιολογείται η ενέργεια ως έξης: «Τη νύχτα της Λαμπρής όποια νοικοκυρά έχει κότα στον «κλώσσο» (κλώσσισμα) πρέπει όταν χτυπήσουν οι καμπάνες να τη σηκώσει από    τ ’αβγά της ν’ ακούσει την Ανάσταση, γιατί το πρωί θα βρεθεί ψόφια». Ο συμβολικός συσχετισμός κλώσσας – αβγού με την Ανάσταση είναι έντονα ριζωμένος  στη συνείδηση του λαού, γεγονός το οποίο  εκφράζεται με ποικίλες ενέργειες και τρόπους  όπως οι ανωτέρω.

Το ερυθρό χρώμα, γνωστό ήδη από τους προχριστιανικούς χρόνους, ως ενισχυτικό της συμβολικής ανανεώσεως και ενδυναμώσεως της φύσεως, πρόσφορο και γι’ άλλες εθιμολατρευτικές τελετουργίες επεκτάθηκε και στα κόκκινα αβγά της Λαμπρής, ή αλλιώς πασχαλινά ή λαμπριάτικα. Ας σημειωθεί, ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία πολλές φορές υιοθέτησε ειδωλολατρικές δεισιδαιμονίες, τις οποίες έντυσε, φόρτισε και σημασιοδότησε με χριστιανικές μυστικές ερμηνείες και δοξασίες.

Πασχαλινά Αβγά

Το γεγονός ότι δεν εννοείται Πάσχα «χωρίς κόκκινο αβγό», σύμβολο της Αναστάσεως του Χριστού είναι κοινός τόπος. Με το κόκκινο «ανοίγεται»το βουλωμένο με το αβγό της Τυρινής στόμα των πιστών με τον «χάσκα (μαγικό – μαντικό παίγνιο με βρασμένο αβγό ή ψημένο για την αποτροπή δαιμονικών όντων)», μετά την νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής κατά την Ανάσταση. «Αβγό πρέπει να είναι το πρώτο αρτύσιμο φαγητό», το όποιο τρώγεται πολλές φορές και πριν την «απολύση» της Εκκλησίας αφού το «τσουγκρίσουν», αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη».

Ενώ  στον Βαθύλακκο Κοζάνης «το πρώτο τσούγκρισμα των κόκκινων αβγών επιβάλλεται να γίνεται αμέσως μετά την Ανάσταση, η οποία θεωρείτο «ιερή στιγμή», εις τον Βελβενδό Κοζάνης τελευταίο όριο για την βρώση των αβγών, τα οποία βάφτηκαν την Μεγάλη Πέμπτη θεωρείται η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, «αλλιώς δεν είναι καλό» και πρέπει να βαφούν νέα την Πέμπτη της Διακαινησίμου.

 
Χριστός Ανέστη !

Βασικό χαρακτηριστικό της Αναστάσεως είναι το έθιμο του τσουγκρίσματος των αβγών, γνωστό ενδεχομένως από τους Βυζαντινούς Χρόνους (ιγ’ αι.), με την ευετηρική ανταγωνιστικότητά του (νικητής πανελληνίως θεωρείται αυτός του οποίου το αβγό δε θα σπάσει κατά το τσούγκρισμα, όπως π.χ.  στο χωριό Αγγίστη Σερρών «που λένε ότι τυχερός θα είναι αυτός που το αβγό του θα μείνει άσπαστο και ότι θα του πάει καλά η χρονιά») βοηθάει εμμέσως την φύση και τις συνθήκες του βίου για κοινή νίκη και συγχρόνως έχει μαντικό, χαιρετιστήριο, διθυραμβικό, πανηγυρικό και εορταστικό χαρακτήρα.

Πλην των ανωτέρων γνωστών ως προς το τσούγκρισμα δοξασιών υπάρχουν και ποικίλες άλλες  στις οποίες συμφύρονται λαϊκές πίστεις και χριστιανικοί συμβολισμοί.  Στην Φυλή (Χασιά): «μόλις χτύπαγε η καμπάνα, πηγαίνανε στην Εκκλησία μ’ ένα αβγό στην τσέπη, που το σπάνε στην πόρτα της Εκκλησίας με το Χριστός Ανέστη». Ανάλογο έθιμο υπάρχει και  στο Χιλιόδενδρο Καστοριάς: «την πρώτ’ μέρα το Πάσχα, άμα βγαίναμε άπ’ την πόρτα της εκκλησιάς σπάναμε μια γκογκαλνίτσα (αβγό) σταυρωτά στην πόρτα».

Παρατηρούμε ότι  στην ενέργεια αυτή υπάρχει μία επί πλέον προσπάθεια ενισχύσεως του ήδη φορτισμένου με ποικίλες δεισιδαιμονίες αβγού και με τη θεϊκή δύναμη και ευλογία μέσω της θύρας της εκκλησίας, η οποία ως χώρος θεωρείται ηγιασμένη, ώστε η θεϊκή αυτή δύναμη να μεταβιβαστεί και  στον άνθρωπο, ο οποίος θα το φάει. Ανάλογο έθιμο έχουμε και αλλού  στη Μακεδονία, όπου «μετά τη λειτουργία της Αναστάσεως και αφού ο παπάς διαβάσει όλα τα αβγά, θα βγούνε οι κάτοικοι και θα πάει ένας – ένας να σπάσει το αβγό του στο ξύλινο σήμαντρο, το οποίο είναι κρεμασμένο έξω από την Εκκλησία. Ύστερα πιάνεται χορός, κυρίως από γυναίκες που τραγουδούν».

Αξιοσημείωτη είναι και μία εξευμενιστική ενέργεια των κατοίκων του Αγίου Νικολάου Τριχωνίδας, οι οποίοι «του προυί του Πάσχα ταΐζουν και τη βρύση που τρέχει το καθαρό νερό με κόκκινο αβγό, τυρί φρέσκου και καλό ψωμί». Η ενέργεια της προσφοράς ποικίλων η μεμονωμένων τροφικών ειδών, συνήθως πρωτογενών (αβγό, βούτυρο, βασιλόπιττα κλπ.) η πανσπερμιών σε μεταφυσικώς προσωποποιημένες δυνάμεις, όπως είναι η βρύση, το πηγάδι, η πηγή κ.α. την Πρωτοχρονιά με την συνειρμική ευχή «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και το βιος» ή από τη νεόνυμφο προς τον δαίμονα της βρύσης κατά την πρώτη επίσκεψή της εκεί μετά τον γάμο είναι γνωστή και έχει γονιμικό και εξευμενιστικό χαρακτήρα.

Πιστεύω ότι σ’ αυτό αποσκοπεί και η προσφορά του αβγού, ειδικώς φορτισμένου και με τον Αναστάσιμο συμβολισμό, η οποία λειτουργεί και ως μαγικό – θρησκευτική κάλυψη και ψυχολογικό – κοινωνική καταξίωση για τους ίδιους τους κατοίκους. Το έθιμο με παραλλαγές, αλλά με τον ίδιο συμβολισμό του αβγού «ως θυσία για τους δαίμονες του νερού» είναι γνωστό και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Ημέρα βαφής. Ενέργειες και δοξασίες.

Το βάψιμο των αβγών στην Μονή Παναγίας (Ν. Ψιλάκη, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη).

Τα αβγά ανά το πανελλήνιο βάφονται συνήθως από τη μητέρα – οικοδέσποινα τη Μεγάλη Πέμπτη, αλλιώς  και «κόκκινη Πέμπτη», διότι πιστεύεται ότι «τότε τ‘ αβγά δεν χαλάνε». Σ’ ελάχιστες περιπτώσεις τα αβγά βάφουν οι νεόνυμφες γυναίκες «για το καλό τους». Κατά τόπους υπάρχουν ποικίλες δοξασίες και ως προς την ώρα κατά την οποίαν βάφονται τα αβγά τη Μεγάλη Πέμπτη.

Ο πλέον κατάλληλος χρόνος για τη βαφή θεωρείται αυτός ο οποίος μεσολαβεί προ της ανατολής του ηλίου έως «το χτύπημα της πρώτης καμπάνας για τον όρθρο της πρωινής λειτουργίας». Επί πλέον  στο Πισοδέριο Φλωρίνης, το Βογατσικό Καστοριάς και αλλού, κυρίως  στην Βόρειο Ελλάδα: «τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί πριν ανατείλει ο ήλιος και πριν από τον όρθρο απλώναμε μία κόκκινη βελέντζα ή ύφασμα, κατόπιν ανάβαμε τη φωτιά στο τζάκι και βάφαμε τα αβγά κόκκινα».

Εφ’ όσον σύμφωνα με τις αιτιολογικές παραδόσεις «το κόκκινο χρώμα» συμβολίζει το αίμα του Χριστού, προφανώς τη σημασία αυτή έχει και η συνήθεια της αναρτήσεως ερυθρών υφασμάτων από τα παράθυρα, τους εξώστες, την εξώθυρα κλπ. Σύμφωνα και προς τη μαρτυρία από το Δοξάτο Δράμας: «τη Μεγάλη Πέμπτη, μόλις ξυπνήσει η οικοδέσποινα βάζει στην κεντρική πόρτα του σπιτιού της απ’ έξω ένα κόκκινο ύφασμα για να δείξει ότι όλη η ημέρα είναι κόκκινα βαμμένη από το αίμα του Κυρίου πάνω στο Σταυρό».

Στη Νιγρίτα Σερρών τα αβγά βάφονται μετά την πρωϊνή λειτουργία και βεβαίως με ιεροπρεπή τελετουργικό τρόπο.  Στη Θεόπετρα Καλαμπάκας: «τα πασχαλινά αβγά τα βάφουν το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης. Όμως βάφουν τη Μεγάλη Τετάρτη τρία μόνο αβγά — είναι η Αγία Τριάδα — από τα οποία το ένα το χαρίζουν στην Παναγιά». Η συνήθεια βαφής συμβολικού αριθμού αβγών και τη Μεγάλη Τετάρτη μαρτυρείται και  στην Αμυγδαλή Αγυιάς Λαρίσης, όπου «απ’ τη Μεγάλη Τετάρτη το βράδυ εβάφαμε πέντε αβγά. Τα βαστάμι για το Χριστό γιατί με 5 καρφιά σταυρώθηκε».

Γενικώς τα αβγά κατά τη Μεγάλη Πέμπτη συνηθίζεται να βάφονται προ της ενάρξεως της ακολουθίας, διότι αλλιώς πιστεύεται ότι άμα χτυπούσαν οι καμπάνες κι ήταν άβαφα θα έσπαζαν». Σε άλλες περιοχές «από τη στιγμή όμως που ‘θελε να σταματήσει η καμπάνα να χτυπάει, δηλαδή από το μεσημέρι της Μεγάλης Πέμπτης μέχρι το Μέγα Σάββατο το χάραμα δεν πιάνανε αβγά γιατί κλουβιαίνανε. Γι’ αυτό πολλοί τα βάφανε το Μέγα Σάββατο το πρωί». Για το λόγο αυτό  στην Κοντογενάδα Πάλλης: «τα αβγά τα βάφουνε το Μεγάλο Σάββατο και όχι τη Μεγάλη Πέμπτη».

Σε πολλούς τόπους τα αβγά «τα οποία γεννήθηκαν τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν τα βάφουν τα ξεχωρίζουν γιατί έχουν ξεχωριστές ιδιότητες και τα χρησιμοποιούν σε πολλές περιστάσεις».  Στον Αλμυρό Μαγνησίας «το αβγό της Μεγάλης Πέμπτης αν γεννηθεί από μαύρη κότα βάφεται χωριστά και φυλάγεται  στο εικόνισμα και χρησιμοποιείται για το «ξεμάτιασμα» των παιδιών». Στις Λιθίνες Σητείας πιστεύεται ότι «τα αβγά της Μεγάλης Πέμπτης όσο και να μείνουν υπάρχει πίστη ότι δεν χαλάνε. Λένε μάλιστα ότι εάν μείνουν πέντε χρόνια γίνονται φλουριά».

Η βαφή των αβγών γίνεται με μεγάλη φροντίδα και τελετουργικό τρόπο. Χρώμα των αβγών, όπως ήδη σημειώθηκε, είναι το κόκκινο, χωρίς βεβαίως να αποκλείονται και τα άλλα χρώματα, όπως κίτρινα (σημαίνει την πίκρα για την Σταύρωση του Χριστού), μπλε κ.α. Ιδιαίτερη σημασία δίδεται και  στη διακόσμηση των αβγών «πολλές φορές τ’ αβγά τα στολίζουν με ζωγραφιές και «ξόμπλια» (δηλαδή στολίδια) διάφορα, που εικονίζουν λουλούδια ή πουλιά. Αυτά τ’ αβγά τα λένε ξομπλωτά, κεντημένα ή πέρδικες».

Μάλιστα τα κορίτσια βάζουν στ’ αβγά και φτερά από χρωματιστό χαρτί καθώς και ουρά από ζυμάρι και τα κάνουν και μοιάζουν σαν πουλάκια έτοιμα να πετάξουν. Αλλού γράφουν σεβαστικές επίκαιρες ευχές και τη φράση «ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ»!, ή τα αρχικά Χ-Α, εφ’ όσον γνώριζαν «γράμματα». Ας σημειωθεί ότι η κάθε ενέργεια, η οποία σχετίζεται με την βαφή των αβγών σηματοδοτείται από σεβασμό για τα ήδη φορτισμένα με άφθονες μυστικές ιδιότητες και θεοτικές δυνάμεις βαμμένα αβγά.

Οι μυστικές ιδιότητες και οι θείες δυνάμεις του αβγού ενισχύονται ακόμη από την τοποθέτησή τους κατά την Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ  στα πόδια του Εσταυρωμένου κατά την ανάγνωση των Ευαγγελίων. Παραθέτω μία εθιμοτυπική τελετουργία βαφής αβγών από τα Μέγαρα όπου φαίνεται σαφώς όλος ο σεβασμός και οι σχετικές προς αυτά δοξασίες: «τη Μεγάλη Πέμπτη οι γυναίκες βάφουνε κόκκινα αβγά και μετά τα αλείφουνε με λάδι για να γυαλίζουν και να ‘ναι όμορφα. Όλα τα φτιάχνουν όμορφα και ας υπήρχε φτώχια.

Είναι πολύ νοικοκυρές και καθαρές. Ένα αβγό, συνήθως το πρώτο, που θα βαφτεί το βάζουν στα εικονίσματα κι’ εκεί μένει μέχρι το επόμενο Πάσχα που θα αντικατασταθεί. Στη συνέχεια τα βαμμένα αβγά οι Μεγαρίτισσες τα βάζουν σε μια πιατέλα την οποία τοποθετούν πάνω στο τραπέζι του «ανωγιού». Την πιατέλα με τα αβγά τη σκεπάζουν με μια λευκή καθαρή και καλοσιδερωμένη πετσέτα, γιατί είναι αμαρτία να τα βρει η Μεγάλη Παρασκευή που είναι η πιο λυπημένη μέρα».

Την ίδια λογική ενέχει και η ενέργεια των γυναικών  στη Νιγρίτα Σερρών οι οποίες «πριν από την Αποκαθήλωση μαζεύουν τα κόκκινα υφάσματα που ήταν απλωμένα στα μπαλκόνια από τη Μεγάλη Πέμπτη μετά τη βαφή των αβγών». Η Μεγάλη Παρασκευή ως η κατ’ εξοχήν πένθιμη ημέρα του έτους, συνήθως παρουσιάζεται προσωποποιημένη και ως εκ τούτου δεν πρέπει να προκαλείται, ως πενθούσα (οι πενθούντες δεν βάφουν αβγά) με το ερυθρό χρώμα των αβγών (και αυτών των ερυθρών υφασμάτων) τα οποία ήδη προοιωνίζουν το χαρμόσυνο μήνυμα της Αναστάσεως.

Ανάλογη είναι και η δοξασία από την Ήπειρο: «όπου τη Μεγάλη Παρασκευή κρύβουν (να μη φαίνεται) και το κόκκινο ακόμη αβγό που έχουν βάλει στο εικόνισμα τη Μεγάλη Πέμπτη». Παρεμφερείς είναι και οι ενέργειες  στα Κύθηρα, όπου «τη Μεγάλη Παρασκευή δεν τυροκομούσαν, δεν πιάνανε τυρί, ούτε αβγά από τη φωλιά, διότι ότι πιάνανε εκείνη την ημέρα βρώμιζε, γι’ αυτό τα κάνανε από τη Μεγάλη Πέμπτη».

Πλην της Μεγάλης Πέμπτης η οποία εθεωρείτο η κατ’ εξοχήν ημέρα για την βαφή αβγών σύμφωνα προς τις πανελλήνιες αντιλήψεις, αβγά έβαφαν σπανιότερα το Μέγα Σάββατο, την Κυριακή του Θωμά, του αγίου Γεωργίου, της Αναλήψεως έως και την Πεντηκοστή. Το έθιμο της βαφής αβγών καθ’ όλη την διάρκεια του πεντηκονταημέρου μετά το Πάσχα και της υποχρεωτικής προσφοράς για «τσούγκρισμα» μεταξύ των συγγενών και των φίλων επιχωριάζει σ’ όλους σχεδόν τους ελληνικούς τόπους.

Πασχαλινά Αβγά

Αβγά έβαφαν και κάθε Πέμπτη των έξι εβδομάδων μετά το Πάσχα, τα οποία ονομάζονται «εξάπεφτα». Η ενέργεια επεξηγείται ως εξής: «επειδή η βαφή των αβγών θεωρείται ιερή τελετουργία … εμείς είχαμε συνήθεια όλες τις Πέμπτες μετά το Πάσχα, σύνολο 6, που βάφαμε αβγά μέχρι της Αναλήψεως να μην πηγαίνουμε στη δουλειά γιατί ήταν αργία». Δηλαδή η ημέρα της βαφής των αβγών, λόγω της ιερότητάς της, επιτάσσει αργία. Η Πέμπτη της Διακαινησίμου λέγεται και «αγιοπέφτη» όπως και όλες οι Πέμπτες του Απρίλη και τ’ αβγά «αγιοπεφτιάτικα».

Στη Θράκη υπήρχε η δοξασία, ότι «εάν έβαφαν τις εφτά Πέμπτες, συμπεριλαμβανομένης και της κόκκινης Πέμπτης (Μεγάλης) από έξι αβγά, ήταν καλό για να ζει το στεφάνι (οι σύζυγοι) και τα παιδιά». Σχετική είναι και η αντίληψη από την Σαλαμίνα: «Το πρώτο κόκκινο αβγό το βάζουν στη στεφανοθήκη. Το λένε αβγό του Χριστού, όπου το αφήνουν ένα χρόνο. Είναι καλό για το αντρόγυνο». Αβγά βάφονται επίσης την Πρωτομαγιά, εφ’ όσον αυτή συνέπιπτε εντός της πασχαλινής περιόδου, η οποία όπως δηλώνει και το όνομά της είναι κατ’ εξοχήν μαγική και μαντική ημέρα.  Στην Φυλή «Όταν η Πρωτομαγιά πέφτει στην περίοδο του Πάσχα οι κοπέλες πρωί – πρωί θα βάψουν αβγά και θα βγούνε στον ήλιο να δούνε την «ισκιά» (μαντική ενέργεια)».

Τα τσόφλια των πασχαλινών αβγών χρησιμοποιούνται και ως σημειολογικά της Αναστάσεως του Χριστού, έτσι «το Πάσχα με τα τσόφλια από τα κόκκινα αβγά έφτιαχναν έξω από την πόρτα ένα σταυρό που σήμαινε το «Χριστός Ανέστη».  Στην Ήπειρο πάλι όταν γυρίζουν από την Ανάσταση, ξημερώνοντας γεμίζουν μισό τσόφλι από κόκκινο αβγό με κοπριά αγελάδας (ευφορικό σύμβολο) και το κολλούν πάνω στο πράκι της θύρας τους.

Εξορκιστικές ενέργειες

«Τα τσόφλια των πασχαλινών αβγών τα φυλάνε και τα ρίχνουν μαζί με ροδοπέταλα και άλλα λουλούδια έξω από την είσοδο του σπιτιού τα χαράματα της Πρωτομαγιάς για το καλό του χρόνου»(διαβατήριος – μεταβατική ώρα). Για το καλό του χρόνου και την απαλλαγή από τους ψύλλους γίνεται  στο Στασίο και η εξής εξορκιστική ενέργεια την Κυριακή της Τυρινής (μεταβατική ώρα από τον χειμώνα  στην άνοιξη): «στο τέλος του φαγητού μαζεύουν τα υπολείμματα και τις αβγόφλουδες» και μια κοπέλα τρέχει σε ένα γειτονικό σπίτι και τα πετά στην αυλή φωνάζοντας Κυρα… τους ψύλλους εγώ τους ξεχειμώνιασα, εσύ να τους ξεκαλοκαιριάσεις».

Ως γνωστόν τα ποικίλα ζωύφια, ψύλλοι, κοριοί κ.α. κάνουν την εμφάνισή τους κατά την άνοιξη για αυτό γίνεται προσπάθεια να εξορκισθούν με πολλούς τρόπους και μαγικές ενέργειες όπως π.χ. με τα τσόφλια των αβγών της Τυρινής, τα οποία ενέχουν μεταξύ των άλλων αποτρεπτική δύναμη, η οποία ενισχύεται και με τη χρησιμοποιημένη επωδή.

Δοξασίες ποιμένων

Ενώ όμως ο περισσότερος κόσμος βάφει τα αβγά τη Μεγάλη Πέμπτη ή το Μέγα Σάββατο, οι ποιμενικοί πληθυσμοί «ή δε βάφουν ή δεν τσουγκρίζουν αβγά τη Λαμπρή γιατί δεν έκανε να πιάσουν κόκκινα αβγά, γιατί τα ζώα παθαίνουν «αβγουλήθρα», ασθένεια των προβάτων. Τα αβγά οι ποιμένες τα βάφουν συνήθως την Δευτέρα του Πάσχα». Πρόκειται για πανελλήνιο ομοιοπαθητική πίστη με κατά τόπους παραλλαγές όπως θα φανεί από τα παρατιθέμενα ενδεικτικά παραδείγματα:

 «Μετά την Ανάσταση τσουγκρίζουν μεν, αλλά δεν τα τρώνε τα αβγά, για να μη βγάλουν αβγουλήθρες τα πρόβατα».

«Ανήμερα το Πάσχα οι τσοπάνηδες δεν τρώνε κόκκινα αβγά για να μη βγάλουν αβγουλήθρα τα πρόβατα. Την ίδια μέρα δεν τρώνε και γάλα για να μη τους φτύσει η μύγα».

«Ανήμερα το Πάσχα οι τσοπάνηδες δεν πιάνουν αβγά για να μη πάθουν τα ζώα κακό (γενικώς), να πάθουν αβγουλήθρες, να βγάλουν σπυριά στα μαστάρια τους».

«Την Ανάσταση απαγορεύεται ο τσοπάνος να πιάσει αβγά είτε κόκκινα είτε άσπρα, αν δεν έχει προηγουμένως αρμέξει. Σε περίπτωση που ξεχάσει και πιάσει αβγά πρέπει να πιάσει τη γάτα (εξορκιστικό του κακού) και μετά να πάει να αρμέξει»κ.α.

Η απαγόρευση σε πολλά μέρη επεκτείνεται και  «στις τυρόπιττες», διότι εμπεριέχουν και αβγά.

Η βρώση ή και το τσούγκρισμα των αβγών ανήμερα το Πάσχα απαγο­ρεύεται και προληπτικώς βάσει της αναλογικής σκέψεως και αφορά  στην υγεία των ανθρώπων σύμφωνα με τη μαρτυρία από το Χιλιόδενδρο του νομού Καστοριάς: «…μα δε το σπάναμε ουδέ τρώγαμε κόκκινα αβγά την πρώτ’ μέ­ρα να μη μας μελανιάζουν τα χείλια». Ακόμη «το αβγό της Πασχαλιάς δεν κάνει να μοιρασθεί γιατί τα γίδια παθαίνουν αβγουλίτιδα».

Σε πολλά μέρη πιστεύεται ότι «κι’ οι γυναίκις δεν έκανι να φαν για να μην τ’ς βρίσκ’ν τα «ρούχα» τ’ς μέρις του Πάσχα».

Πένθος

                    

Όσοι έχουν πένθος, αναλόγως με τα κατά τόπους έθιμα ή δε βάφουν καθόλου αβγά ή βάφουν υποχρεωτικώς ένα μόνο αβγό, όπως στα Καλύβια «δια το καλόν». Διότι όπως πιστεύεται γενικώς  στην Αττική «άμα δεν βάψεις τον πρώτο χρόνο, μετά απαγορεύεται να βάψεις επί τρία συνεχόμενα χρόνια». Αντίστοιχη είναι η συνήθεια από την Κυπαρισσία: «Το Πάσχα δεν βάφουνε αβγά, όμως μπορεί να δώσουν στην γειτόνισσα να τους βάψει λί­γα κόκκινα, για το καλό, γιατί αν δε βάψουν καθόλου πρέπει να περάσουν τρία χρόνια για να ξαναβάψουν». Σε άλλες πάλι περιοχές, όπως  στην Κά­τω Λαψίστα Ιωαννίνων «τα έβαφαν μαύρα ή δεν έβαφαν καθόλου», όπως συμβαίνει  στη Θράκη και σχεδόν σ’ όλο τον ελληνικό πολιτισμικό χώρο.  Στο Αχλάδι Ευβοίας πάλι: «οι πενθούντες δε βάφουν τ’  αβγά κόκκινα, χρώμα της χαράς, αλλά μπλε, καφέ ή «μπλιτζιονίσια» (μώβ)… Έμ τε πρώτη χρουνιά κι να βάφτει κόκκινα αβγά! …δε γκάνει!».

Αιτιολογία του ερυθρού χρώματος

                                                                                                              

Ερμηνευτική του ερυθρού χρώματος των αβγών του Πάσχα είναι και η αιτιολογική παράδοση της Αττικής γνωστή με ποικίλες ανά το πανελλήνιο παραλλαγές: «μια γυναίκα εβραία, ή ό,τι άλλο, είχε άσπρα αβγά στην ποδιά της. Της είπανε το λοιπόν ότι ανεστήθη ο Χριστός κι’ εκείνη είπε: «αν κοκκινίσουν τα άσπρα αβγά, τότε θα έχει αναστηθεί ο Χριστός». Και τότε εκείνα κοκκίνισαν!».

Ενδιαφέρουσα είναι η παραλλαγή από τον Κάμπο Βοιών Λακωνίας για το ερυθρό χρώμα των αβγών: «Τη Μεγάλη Πέμπτη βάφουν τα αβγά κόκκι­να, γιατί λένε ότι η Παναγία μετά τη Σταύρωση του Χριστού έβαψε κόκκι­να αβγά και τα μοίρασε, γιατί ήταν Πάσχα, χωρίς να την εμποδίσει ο πόνος για τον γιό της».  Στο Αχλάδι Ευβοίας «τα αβγά τα βάφουν κόκκινα διότι θεωρείται ότι είναι το αίμα του Χριστού που χύθηκε».

Πλην των αιτιολογικών δημωδών παραδόσεων ως προς το χρώμα των αβγών, υπάρχουν και οι επιστημονικές ερμηνείες των: Νικολάου Πολίτου, Α. Κεραμοπούλλου, Φαίδωνος Κουκουλέ, Στίλπωνος Κυριακίδου, Γεωργίου Μέγα, Γεωργίου Σπυριδάκη, Δημ. Λουκάτου, Στεφ. Ημέλλου κ.ά., των οποί­ων τις θεωρίες καταγράφει ενδεικτικώς ο Ανδρέας Ρουσουνίδης.

Βαφή

Άφθονες είναι και οι δεισιδαίμονες δοξασίες, οι οποίες σχετίζονται με τη βαφή των αβγών, τη χρήση και φύλαξή της, το αγγείο  στο οποίο τοποθετείται, τη σύσταση της βαφής (συνήθως από φυτικές ύλες). Το δοχείο  στο οποίο βάφονται τα αβγά πρέπει να είναι καινούργιο(η χρήση του αμεταχείριστου είναι γνωστή και από άλλες ενέργειες).

Η βαφή σε πολλές περιοχές της Ελλάδας φυλάσσεται «τεσσαράκοντα ημέρες και εν συνεχεία τη «σκορπίζουν» ή τη χύνουν στη θάλασσα της Α­ναλήψεως την ώρα πού χτυπάνε οι καμπάνες για εσπερινό».

Στη Μύρινα της Λήμνου τη Μεγάλη Πέμπτη «τοποθετούν λίγο χρώμα (βαφή) από το κόκκινο των αβγών στο καντήλι για το καλό. Αυτό το κρατούν 40 ήμε­ρες».  Στην Κατοχή Βόνιτσας υπάρχει η εξής δοξασία ως προς τη χρονική διάρκεια της διατηρήσεως της βαφής: «η γυναίκα αν δεν βάψ’ αβγά τ’ μηγάλ’ Πέμπτ’ τα βάφτ’ του μέγα Σάββα(το). Άμα τα βάψ’ τ’ μηγάλ’ Πέμπτ’ πρέπ’ να κρατήσ’ τ’ βαφή σαράντα μέρις κι ύστηρα να ντή χύσ’. Άμα όμους τα βάψ’ του μέγα Σάββα μπουρεί να ‘νη χύσ’ αμέσους. Δεν κάν’ νά χύσ’ τ’ βαφή τσ’ μεγάλ’ ς Πέμπτ’ ς γιατί τότι χύθκη τού αίμα τ’ Χριστού» (ομοιοπα­θητικός παραλληλισμός).

Οι βαφές (μπογιές) των αβγών παλαιότερα ήταν φυτικές και «τις έφτιαναν οι νοικοκυρές μόνες τους», όπως  στην Αττική.  Στο Βογατσικό Καστοριάς «θεωρείται μεγάλη αμαρτία η χρήση έτοιμης μπογιάς». Επίσης έντονη ήταν και η πρόληψη: «άμα τα αβγά δεν παίρνανε χρώμα λένε το ‘χει η κότα. Η επιτυχία της βαφής πιστεύεται ότι εξαρτάται από το ίδιο το αβγό. Για την αποτυχία του χρώματος ενοχοποιείται και η όρνις.

Η αποτυχία του χρώματος πιστεύεται επίσης ότι είναι δυσοίωνο σημείο για την οικογένεια: «…δίνουμε σημασία στο χρώμα πού θα πάρουνε τα αβγά. Αν το κόκκινο είναι χτυπητό, ετούτο σημαίνει καλό για την φαμελιά, αν είναι μουντό, ετούτο είναι κακό ή κάποιος θα πεθάνει». Όμως υπάρχει και η αντίθετη δοξασία: ότι το αποτυχημένο κατά τη βαφή «ασπριδερό» αβγό ο «τζιουμπάνος», όπως αποκαλείται  στα χωριά της Καλαμπάκας, είναι φυλακτικό της υγείας: «Τη Μιγάλι Πέμπτη βάφιν’ τάβγά προυΐ – προυΐ κόκκινα. Του προύτου (πρώτο) πού βάζ’ ν μέσα (στη μπογιά) δε βάφει (βάφεται) καλά λεν (λένε). Βγαίνει άσπρου κι λέν’: α αυτό είνι ου τζουμπάνους, γι’ αυτό είνι άσπρου. Τόβγαν (το έθεταν) κουντά (δίπλα) αυτό τ’ άσπρου κι σταύρωναν όλη τ’ ν οικουγένεια να ‘ν γιρός. Μιτά τόβαζαν στου καντήλ’ (εικονοστάσι) κι του κρατάν’ όλη τ’ χρουνιά, όπως τ’ αντίδουρου».

«Μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά

Ιδιαίτερα φορτισμένο με δοξασίες, θεωρείται πανελληνίως «το πρώτο αβγό», το οποίο γεννήθηκε και βάφτηκε την Μεγάλη Πέμπτη και πολύ περισσότερο εφ’ όσον προέρχεται από «μαύρη κότα». Στον Αλμυρό Μαγνησίας το αβγό της Μεγάλης Πέμπτης αν γεννηθεί από μαύρη κότα βάφεται χωριστά και φυλάγεται  στο εικόνισμα και χρησι­μοποιείται για το «ξεμάτιασμα των παιδιών».  Στις Λιθίνες Σητείας πιστεύεται ότι «τα αβγά της Μεγάλης Πέμπτης όσο και να μείνουν υπάρχει πίστη ότι δε χαλάνε. Λένε μάλιστα ότι εάν μείνουν χρόνια γίνονται φλουριά». Σε πολλούς τόπους γενικώς τ’ αβγά «τα οποία γεννήθηκαν τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν τα βάφουν τα ξεχωρίζουν γιατί έχουν ξεχωριστές ιδιότητες και τα χρησιμοποιούν σε πολλές περιπτώσεις».

Τα «μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά, όπως ονομάζονται κοινώς, χρησιμοποι­ούνται σε ποικίλες τελετές, δεισιδαίμονες ενέργειες, συμβολικές πράξεις, λατρευτικές συνήθειες κ.ά. Ολόκληρα τα «μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά ή μόνο τα «τσόφλια» χρησιμοποιούνται ως φίλτρα και «μισητικά» σε ποικίλους καταδέσμους, αποτρεπτικά των δαιμονικών δυνάμεων, προληπτικά βλαπτικών ενεργειών, αλεξητήριος δύναμη ασθενειών (πανώλης).

Στους αγροτικούς πληθυσμούς, όπως και της Αττικής, η χρήση του «μεγαλοπεφτιάτικου» αβγού γίνεται για την ευόδωση της καλλιέργειας φυτών και δένδρων. Γνωστή γενικώς είναι και η αντιβασκάνιος χρήση των αβγών για την προστασία των φυτών τόσο  στην Αττική (Κουβαράς, Καλύβια κ.ά.), όσο και αλλού: «Στις γλάστρες πού έχουν ωραία άνθη συνηθίζουν να βάζουν ένα σκόρδο και ένα αβγό φυσικά άδειο (το κέλυφος) για να μη τα πιάσει το κακό μάτι και μαραθούν».

Πολλές φορές δε και προληπτικώς σε ποι­κίλες ενέργειες, οι οποίες αφορούν  στην προστασία των αγρών και την αποτροπή θεομηνιών, όπως το χαλάζι του Αγίου Παντελεήμονος, οριακή και επικίνδυνη για θεομηνίες καλοκαιρινή ώρα, «χώνανε τ’ αβγά που γεν­νούσαν οι κότες τη Μεγάλη Πέμπτη στο αμπέλι, για να φυλάξουνε από το χαλάζι». Οριακή για τη χαλαζόπτωση θεωρείται  στο νομό Πέλλας και η εορτή του Αγίου Γεωργίου.

Για το λόγο αυτό προληπτικώς «παίρνουν ένα κόκκινο αβγό και το πηγαίνουν και το χώνουν στα χωράφια. Σε περίπτω­ση δε που πιάνει χαλάζι το καλοκαίρι βγάζουν έξω με την πυροστιά ένα κόκ­κινο αβγό που το φυλάσσουν στο εικόνισμα από τη Μεγάλη Πέμπτη, και το χαλάζι σταματάει». Η πυροστιά  στη λαϊκή αντίληψη, συνδεόμενη με την εστία διαθέτει και αυτή αποτρεπτική δύναμη, η οποία ενισχύεται και με άλλα σύμβολα, όπως  στην προκειμένη περίπτωση με τη δύναμη του αβγού, οπότε η ενέργεια για την ανατροπή του χαλαζιού πιστεύεται ότι θα είναι πλέον αποτελεσματική.

Μαρία Μηλίγκου – Μαρκαντώνη

Πηγή-istorikathemata.com